Nanne Zwiep
3 augustus 1894 – 24 november 1942
“Men overwint de kleine dingen met humor en de grote met geloof!”
Onze groep draagt sinds de oprichting op 1 mei 1945 de naam van dominee Nanne Zwiep. Nanne Zwiep was sinds 1929 als predikant verbonden aan de Grote Kerk op de Oude Markt in Enschede en was daardoor een belangrijk persoon in de stad. Hij werd bekend door zijn ‘kanselboodschap’ van 19 april 1942, waarin hij zich uitsprak tegen het Nationaal-Socialisme, de rechteloosheid van de Joden en het ingrijpen van de NSB in het christelijk verenigingswerk. De volgende dag al werd hij gearresteerd. Na ruim vijf maanden van gevangenschap en verhoor in Arnhem en Amersfoort werd hij op transport gesteld naar het concentratiekamp Dachau. Daar overleed hij twee maanden later door uitputting en ondervoeding, op 24 november 1942. Omdat onze groep oorspronkelijk van Nederlands Hervormde signatuur is, was het zo kort na de bevrijding een logische keuze om zijn naam aan de nieuwe ‘padvindersgroep’ te verbinden.
Hieronder vind je meer informatie over dominee Nanne Zwiep, waarbij vooral de tijd vanaf de Duitse inval in mei 1940 centraal staat. De gegevens zijn gebaseerd op een onbekend naslagwerk, waarvan enkele bladzijden binnen onze groep bewaard zijn gebleven. Het is de bedoeling deze informatie uit te breiden. Inmiddels hebben we enkele aanknopingspunten gevonden, die nog verder onderzocht moeten worden.
De foto van Nanne Zwiep hierboven is door zijn dochter Nel Zwiep, mede namens haar broers Nico en Jan, aan onze groep geschonken. De foto is een vergroting van een pasfoto. De originele foto’s hieronder zijn ons toegestuurd door Nanne Stumphius, de achterkleinzoon van Nanne Zwiep.
Wil je meer weten over de geschiedenis van onze groep? [button text=”Lees meer” link=”https://nannezwiep.nl/scouting-nanne-zwiep/geschiedenis/” style=”success” size=”mini” target=”_self” display=”inline” icon=”circle-arrow-right”]
[spacer]
[row_in][span3]
[/span3][span6]
De jaren tot 1940
Nanne Zwiep werd op 3 augustus 1894 geboren in Beemster, Noord-Holland. Daar, in het overwegend onkerkelijke West-Friesland, bracht hij zijn jeugd door. Zijn vader, hoofd van de school, en moeder gaven hem een kerkelijke opvoeding, die de basis vormde voor zijn keuze voor het ambt. Na het gymnasium in Alkmaar studeerde hij de Duitse klassieken aan de Universiteit van Leiden. Hij werpt zich vol overgave op deze studie.
Eenmaal benoemd als predikant besluipt hem de twijfel. De kerk is niet langer het belangrijkste element in de samenleving. Met gemak haalt hij het kandidaatsexamen Duits. Maar uiteindelijk kiest hij toch voor het Evangelie en het heilige ambt.
[/span6][span3]
[/span3][/row_in]
Na Briels-Nieuwland (1920-1924), Oostzaan (1924-1927) en Hoorn deed Nanne Zwiep op 14 juli 1929 zijn intrede als predikant in Enschede. Hij volgde dominee Van Dorp op, die opdracht had gekregen de Hervormde Gemeente van Londen te gaan dienen. Het kostte Nanne Zwiep veel moeite de Twentse mentaliteit, vooral ook de niet erg godsdienstige, te begrijpen. Maar door nauwe samenwerking met de andere predikanten wist hij aan de nieuwe omgeving te wennen.
[row_in][span3]
[/span3][span6]
Links zie je een vooroorlogse foto van de nog bestaande pastorie van de Nederlands Hervormde gemeente, op de hoek van de Thorbeckelaan en de Van Kolstraat in Enschede, middenin de wijk ’t Zwik. Hier woonde dominee Nanne Zwiep met zijn gezin. Bijzonder is dat deze foto door Nanne Zwiep zelf is gemaakt. Dat is geweest rond 1929/1930, toen hij nog niet zo lang in de pastorie woonde.
Rechts zie je een foto uit ongeveer dezelfde periode. Deze komt uit het boek ‘Enschede in oude ansichten, deel 3’ van D. Taat.
[/span6][span3]
[/span3][/row_in]
In zijn studeerkamer op de eerste verdieping schreef Nanne Zwiep iedere zaterdag zijn preek voor de zondag. Dan moest het muisstil zijn in huis. Als er op de houten vloer werd gestampt, was dat een teken dat er toch teveel lawaai werd gemaakt, bijvoorbeeld door de kinderen. Er is slechts één preek van Nanne Zwiep bewaard gebleven.
De voormalige Nederlands Hervormde pastorie is inmiddels een rijksmonument. Het pand is nagenoeg onveranderd sinds de tijd dat de familie Zwiep er woonde en is nog steeds in gebruik als woning.
Een Oostenrijkse kerkklok
Hoewel het in die tijd niet echt gebruikelijk was, ging Nanne Zwiep in de jaren ’30 enkele keren op vakantie naar Oostenrijk. Hij reisde alleen. Nanne Zwiep hoorde daar dat de kerktoren van het dorp waar hij verbleef geen kerkklok had. Teruggekomen in Enschede hield hij een inzamelingsactie, waarvan de opbrengst bestemd was voor een kerkklok voor het Oostenrijkse dorp. De dorpsbewoners lieten van het geld een kerkklok gieten, waarbij de naam van Nanne Zwiep in de klok werd aangebracht. Helaas is deze klok in de oorlogsjaren verloren gegaan, doordat deze voor de oorlogsindustrie werd gevorderd en omgesmolten.
[spacer]
Het begin van de Jodenvervolging
Na de Duitse inval op 10 mei 1940 was het Nanne Zwiep al snel duidelijk dat deze de erfenis van de Duitse klassieken met voeten zouden gaan treden. Door een geval van sabotage (het doorsnijden van kabels) begon de Jodenvervolging in Enschede relatief vroeg. In de nacht van 13 op 14 september 1941 werd bij een razzia een honderdtal Joden opgepakt en als ‘gijzelaars’ afgevoerd naar het concentratiekamp ‘Mauthausen’. Binnen enkele weken waren van deze groep al 65, vaak redelijk jonge mensen overleden.
Onmiddellijk daarna gingen de geestelijken van alle Enschedese kerken in overleg om een krachtig protest aan de Duitse generaal Christiansen kenbaar te maken. Dominee Nanne Zwiep werd door de vergadering afgevaardigd naar Den Haag, om daar de door allen ondertekende brief aan de secretaris van generaal Christiansen te overhandigen. De mensen kwamen echter niet uit het kamp terug, ook niet toen de dader van de sabotageaanslag gevonden was.
Na het overlijden van de Joodse chirurg Van Dam uitte Nanne Zwiep aan het graf onverbloemd zijn gevoelens. Hij was van mening dat dit overlijden een rechtstreeks gevolg was van de Naziterreur tegen de Joden.
[spacer]
De arrestatie van dominee De Wolf
Begin april 1942 werd de Enschedese hervormde predikant Jan Laurens de Wolf, een goede vriend van Nanne Zwiep, gearresteerd. Dominee De Wolf had zich vanaf de kansel uitgesproken voor steun aan Koningin Wilhelmina. Met grote verontwaardiging kwam men tot de conclusie dat deze arrestatie was veroorzaakt door verraders binnen de kerk. Door de NSB-organist van de Grote Kerk op de Oude Markt werd het orgel als luisterpost gebruikt. Zijn schoonzoon, lid van de SS, maakte hier een stenografisch verslag van de preken. Ook kinderen van NSB-ouders werden als spionnen ter catechisatie gestuurd.
Dit wordt bevestigd door een brief van 22 juni 1942 aan General Kommissar Schmidt in Den Haag, waarin als oorzaak van de gevangenneming van Nanne Zwiep en De Wolf wordt genoemd: “Anklage eines Organisten” en “Gleiche Ursache”. De organist pleegde na zijn gevangenneming in 1945 zelfmoord en stierf voordat de rechter een uitspraak had gedaan. Het verraad wordt door zijn dochter categorisch ontkend.
De Wolf werd gedurende enkele weken door de Sicherheitsdienst in Enschede en later in Arnhem aan een verhoor onderworpen en beschuldigd van een vijandelijke houding tegenover het Duitse Rijk en vriendschap voor Joden, de koningin en regering in Londen. Op 20 juli 1942 werd hij door de Duitsers veroordeeld tot 6 maanden gevangenschap. De Wolf verbleef tot eind augustus in het concentratiekamp Amersfoort en daarna nog een korte tijd in Scheveningen, waarna hij plotseling werd vrijgelaten. Een voorbeeld van de wrede willekeur van de Duitse bezetter. De reden hiervoor was waarschijnlijk de grote druk die door de familie Van Heek werd uitgeoefend, niet in de laatste plaats vanwege zijn zwangere echtgenote.
[spacer]
De kanselboodschap
Nanne Zwiep getuigde na de arrestatie van dominee De Wolf onverbloemd van zijn verontwaardiging in een dienst in de Grote Kerk in Enschede op zondag 19 april 1942. Deze dienst zou bekendheid krijgen door de kanselboodschap, waarin het Nation aal-Socialisme, de rechteloosheid van de Joden en het ingrijpen van de NSB in het christelijk verenigingswerk werd veroordeeld.
Inmiddels had de Jodenvervolging steeds grotere vormen aangenomen. Tien dagen na de dienst werd door de Duitsers één van de ernstigste maatregelen buiten de eigenlijke deportaties ingevoerd: het dragen van de Jodenster werd in Nederland verplicht gesteld.
[spacer]
De arrestatie
Al op de dag na de dienst werd ook dominee Nanne Zwiep gearresteerd. Een paar maanden later ondergingen zijn collega’s C.J. Bleeker (van 13 juli 1942 tot 10 juli 1943) en S.H.J. Voors (vanwege zijn slechte gezondheid al snel weer ontslagen), hetzelfde lot. Daarmee zat de Hervormde Gemeente in Enschede zonder predikanten.
[spacer]
Vijf maanden gevangenschap in Arnhem
Nanne Zwiep werd na een kort verblijf in het politiebureau van Enschede overgebracht naar het Huis van Bewaring in Arnhem. Daar werd hij bijna vijf maanden gevangen gehouden en verhoord. In Arnhem ontmoette hij zijn collega en vriend Jan Laurens de Wolf. Samen bespraken zij de tactiek die zij zouden volgen bij de verhoren. Op dat moment waren zij nog vol goede moed. Zij probeerden zich wat gezelligheid te verschaffen, totdat zij werden gescheiden.
[spacer]
Het concentratiekamp Amersfoort
Op 11 september 1942 werd Nanne Zwiep naar het concentratiekamp Amersfoort overgebracht. Daar begon het verschrikkelijke leven van vernedering en ontberingen. In Arnhem had Nanne Zwiep elke zondag een korte dienst gehouden, er werd na het avondeten uit de Bijbel gelezen en er werd samen gebeden. In Amersfoort werd hij, ook al was hij zelf uitgeput, de trooster van zieken en ontmoedigden. Maar al heel snel, op 25 september 1942, wordt hij op transport gesteld naar het concentratiekamp Dachau, enkele kilometers ten noorden van de Duitse stad München. Een Almelose collega van Nanne Zwiep, De Geus, was hem in juni reeds voorgegaan. Hij stierf daar al binnen 10 dagen.
Wil je meer weten over het concentratiekamp Amersfoort? [button text=”Lees meer” link=”https://www.kampamersfoort.nl/” style=”success” size=”mini” target=”_self” display=”inline” icon=”circle-arrow-right”][spacer]
Het concentratiekamp Dachau
Dachau, waar ”de gevangenen nog minder waren dan een straatsteen, nutteloos; de straatsteen is productief, je kunt er tenminste nog over lopen”. In Dachau werd niet gestorven, maar gecrepeerd. Tot kerstmis 1942 was het in Dachau allerverschrikkelijkst gesteld wat betreft voeding en onderkomen, vernedering en marteling en grenzenloos sadisme door de zogenaamde blokoudsten, gevangenen (vaak criminelen) en de zogenaamde ‘commando’s’. Na kerstmis 1942 kwam er een andere ‘Lagercommandant’ en een iets menselijker bewind, maar toen was het voor Nanne Zwiep al te laat.
Nanne Zwiep was ingedeeld bij het ‘Liebhof commando’, een boerenbedrijf met de bijnaam ‘Friedhof commando’. Dominees en priesters werden hier op de allerzwaarste commando’s ingezet. Nanne Zwiep moest kool inkuilen. Natte sneeuw, ijzig koud, dunne kleding, verschrikkelijk moe en totaal ondervoed. Op een avond zegt hij tegen een lotgenoot, die dat in een brief optekent: “Ik heb zo’n vreemd gevoel over me, dat ik hier niet doorkomen zal. Ik denk, dit wordt mijn eind.” De volgende morgen, op het anderhalf uur durende appèl in de ijzige novemberwind, slaat hij tegen de grond. Veel geschreeuw. Een ogenblik later is hij weer bij en loopt de lange weg naar het commando mee. Buiten, op de vlakte, kuilt hij in de afgrijselijke kou van een sneeuwstorm intens koud en ellendig zijn allerlaatste kool in. Hij werd apart gelegd en toegedekt met zakken, maar er was geen beschutting. Bij het inrukken namen twee hem tussen zich in, twintig minuten gaans. Op het appèl stond hij zo anderhalf uur tussen hen in. Na afloop is hij na het Revier gedragen. Het Revier, waaruit niemand levend terugkeerde. Die nacht, op 24 november 1942, stierf hij. ‘Hartzwakte’, volgens een simpel berichtje.
Nanne Zwiep is herdacht in de Grote Kerk in Enschede. Buiten stelde de Hitlerjugend zich op om de dienst te verstoren. Maar zij bliezen te laat. Bij de dienst waren zijn vrouw, zijn beide zoons en enige dochter aanwezig. Dominee De Wolf las de woorden: “Ik heb den goeden strijd gestreden; ik heb mijn loop ten einde gebracht; ik heb het geloof behouden”. In de kerk, aan de zuidmuur, is een epitaaf ter gedachtenis aan de dood van Nanne Zwiep aangebracht.
Wil je meer weten over het concentratiekamp Dachau? [button text=”Lees meer” link=”https://www.dachau.nl/” style=”success” size=”mini” target=”_self” display=”inline” icon=”circle-arrow-right”][spacer]
Contact met de familie Zwiep
Nanne Zwiep was getrouwd en had twee zonen, Nico en Jan, en een jongere dochter, Nel. Vanuit de familie is er altijd belangstelling geweest voor de activiteiten van onze groep en door de jaren heen waren er regelmatig contacten. Zo waren de echtgenote van Nanne Zwiep en haar dochter aanwezig bij de opening van ons eerste eigen clubgebouw op 31 mei 1969.
Na een onderbreking is er in de jaren ’80 regelmatig contact geweest met Nel Zwiep. Zij woonde in Twente en had erg veel belangstelling voor het wel en wee van onze groep. Bij haar bezoeken waren soms ook haar dochter en kleinkinderen aanwezig. Haar kleinkind Nanne, vernoemd naar zijn overgrootvader, is erelid van onze groep.
Nel Zwiep heeft op 16 januari 1988 de ’eerste steen’ van ons huidige clubgebouw gelegd. Deze steen met inscriptie is te vinden in de hal van ons clubgebouw. De steen vermeldt de maand november 1987. Dit is de maand waarin de bouw daadwerkelijk begonnen is. In die tijd kon Nel Zwiep om gezondheidsredenen niet aanwezig zijn.
Hoewel het een grote wens van haar was, heeft zij de officiële opening op 22 april 1989 jammer genoeg niet meer mogen meemaken. Nel Zwiep overleed twee dagen daarvoor, op 20 april 1989. Ondanks haar overlijden waren haar dochter en gezin wel bij de opening aanwezig. Ook hebben zij de groep bezocht bij de viering van het 50-jarig jubileum in 1995. Helaas is het contact met hen in de jaren daarna tijdelijk verwaterd. Van de andere kinderen van Nanne Zwiep waren geen adressen bekend.
Eind november 2004 vonden wij plotseling een bericht in ons gastenboek van Jan R. Zwiep, de jongste zoon van Nanne Zwiep. Hij was al sinds 1952 woonachtig in de Verenigde Staten en heeft onze website bij toeval ontdekt. Zowel Jan Zwiep, zijn vrouw Riet en zijn drie zoons zijn in de VS actief geweest in Scouting. Hijzelf en zijn vrouw als leid(st)er. Jan Zwiep toonde veel belangstelling voor de geschiedenis van onze groep en het op deze pagina opgenomen levensverhaal van zijn vader en stelde het zeer op prijs dat hij deze informatie voor publicatie op deze site heeft mogen lezen. Daarbij gaf hij aan dat het document over zijn vader een volledig verslag geeft van de gebeurtenissen. Jan Zwiep is op 20 mei 2009 op 82-jarige leeftijd overleden.
De oudere broer van Jan, Nico, woonde in Nederland. Hij was evenals zijn broer bijzonder geïnteresseerd in onze groep. Nico Zwiep is op 14 juli 2022 op 101-jarige leeftijd overleden. Zijn dochter Ellen heeft met interesse kennis genomen van de informatie over haar grootvader en heeft nuttige tips gegeven over de tekst.
Op 3 juni 2005 hebben Jan, Riet en Ellen Zwiep een bezoek gebracht aan onze groep. Een verslag lees je in het nieuwsitem van 4 juni 2005. [button text=”Lees meer” link=”https://nannezwiep.nl/blog/nieuwsarchief/nieuwsarchief-2004-2005#item20050604″ style=”success” size=”mini” target=”_self” display=”inline” icon=”circle-arrow-right”]
[spacer]
Stolperstein voor dominee Nanne Zwiep
Op 1 april 2014, op de dag af 69 jaar na de bevrijding van Enschede, is tijdens een plechtige bijeenkomst stilgestaan bij de plaatsing van 35 zogenaamde Stolpersteine (letterlijk: struikelsteentjes) in Enschede. Eén van deze steentjes is ter nagedachtenis aan dominee Nanne Zwiep geplaatst voor de poort van zijn woning aan de Thorbeckelaan 20. Bij de ceremonie waren Rob, Marjolein en Ellen Zwiep (de kinderen van Nico Zwiep) en Nanne Stumphius aanwezig. Ook een aantal mensen van onze groep hebben de indrukwekkende ceremonie bijgewoond. Aansluitend is een bezoek gebracht aan het geplaatste steentje, waarbij de aanwezigen hartelijk werden ontvangen door de huidige bewoners van de oude pastorie. Dit bekroonde een zeer bijzondere dag. In het nieuwsitem van 2 april 2014 lees je een verslag. [button text=”Lees meer” link=”https://nannezwiep.nl/blog/nieuwsarchief/nieuwsarchief-2014-2015#item20140402-2″ style=”success” size=”mini” target=”_self” display=”inline” icon=”circle-arrow-right”]
[spacer]
Onderhoud stolpersteine
Ter gelegenheid van de plaatsing van de stolperstein voor dominee Nanne Zwiep heeft onze groep toegezegd alle 35 stolpersteine die in 2014 in Enschede zijn geplaatst jaarlijks te gaan onderhouden. In april 2015 heeft onze scoutsgroep voor het eerst alle steentjes gecontroleerd en gepoetst. In april 2016 hebben de rowans & sherpa’s en de stam deze taak op zich genomen. Sindsdien rouleert deze taak jaarlijks tussen deze groepen. Iedereen die zich heeft ingezet bij het schoonmaken ontvangt sinds 2017 een speciaal naambandje. Deze naambandjes zijn geschonken door de familie Van Lijf, die vele jaren in de woning van Nanne Zwiep heeft gewoond.
[spacer]
Meer informatie?
[row_in][span3][button text=”Onze groep” link=”https://nannezwiep.nl/scouting-nanne-zwiep/” style=”success” size=”small” target=”_self” display=”block” icon=”circle-arrow-right”][spacer]
[/span3][span3][button text=”Geschiedenis van onze groep” link=”https://nannezwiep.nl/scouting-nanne-zwiep/geschiedenis/” style=”success” size=”small” target=”_self” display=”block” icon=”circle-arrow-right”][spacer]
[/span3][span3][button text=”Wat is Scouting?” link=”https://www.nannezwiep.nl/wat-is-scouting/” style=”success” size=”small” target=”_self” display=”block” icon=”circle-arrow-right”][spacer]
[/span3][span3][button text=”Geschiedenis van Scouting” link=”https://www.nannezwiep.nl/wat-is-scouting/geschiedenis-2/” style=”success” size=”small” target=”_self” display=”block” icon=”circle-arrow-right”][spacer]
[/span3][/row_in]